Objavljen izveštaj o uništavanju verskog i kulturnog nasledja Bosne i Hercegovine u četiri ratne godine koji je, za potrebe tužilaštva u postupku protiv Slobodana Miloševića, pripremio Andras Riedlmajer, američki ekspert za Otomansko kulturno nasledje na Balkanu.


U devetnaest opština Bosne i Hercegovine je izmedju 1992. i 1995. godine uništeno ili oštećeno 277 džamija, 57 katoličkih crkava i jos stotinak verskih objekata i kulturnih spomenika.

To bi, prema izveštaju Andrasa Ridlmajera/Andras Riedlmayer, stručnjaka za Otomansko kulturno nasledje na Balkanu, bio bilans četvorogodišnjeg uništavanja verskog i kulturnog nasledja u ratu u Bosni i Hercegovini. Izveštaj je pripremljen za potrebe tužilaštva u postupku protiv Slobodana Miloševića koji se, izmedju ostalog, tereti i za bezobzirno razaranje verskih, kulturnih i istorijskih spomenika u BiH.

Ridlmajer je u julu prošle godine sproveo istragu u 19 opština – od Bijeljine i Banja Luke, preko Sarajeva, Prijedora i Sanskog Mosta do Zvornika i Višegrada - odnosno na 392 lokacije u BiH. Procene oštećenja za većinu lokaliteta (234) obavljene su na licu mesta dok su za ostale korišćene fotografije i podaci iz drugih izvora kao što su lokalne verske zajednice i ustanove za zaštitu spomenika kulture. Korišćeni su, takodje, i nalazi iz deset istraživanja Komiteta za kulturu i obrazovanje Parlamentarne skupštine Saveta Evrope, sprovedenih dok su sukobi trajali. U prvom od tih izvestaja iz februara 1993. godine, navodi Ridlmajer, obim oštećenja spomenika kulture i verskih objekata opisan je kao "kulturna katastrofa u srcu Evrope".

Od ukupno 277 džamija, obuhvaćenih ovim istraživanjem, 136 je gotovo potpuno uništeno, navodi se u izveštaju Andrasa Ridlmajera. Za 119 džamija je procenjeno da su pretrpele teška oštećenja, dok su 22 lakše oštećene. Medju gotovo potpuno uništenim džamijama je i 48 od ukupno 71 koje su kao spomenici kuture bile pod zaštitom države.

Minareti su, opisuje Ridlmajer, bili "omiljene mete" napada, kao simboli prisustva Muslimana u lokalnim zajednicama. U delovima BiH koji su bili pod kontrolom bosanskih Srba nije sačuvan ni jedan minaret. Jedini izuzetak Ridlmajer je otkrio u Baljvini, kraj Mrkonjić Grada, gde je lokalno srpsko stanovništvo uspelo da zaštiti džamiju od pripadnika paravojnih formacija, ubedjujući ih da je ona deo "lokalnog kolorita".

Posebnu paznju u svojoj analizi Ridlmajer posvećuje okolnostima pod kojima je došlo do oštećenja i zaključuje da je reč o posledicama direktnog napada a ne o kolateralnoj šteti koja bi nastala u borbama. Na to ukazuju nalazi oštećenja koji su posledica detonacija eksploziva postavljenog unutar džamije ili na stepeništu minareta koje su se dogodile u vreme kada nije bilo nikakvih borbenih aktivnosti.

U izveštaju se navodi da su akcije "sistematskog i rasprostranjenog" uništavanja džamija i islamskih verskih spomenika u mnogim slučajevima sprovodjene neposredno uoči masovnog egzodusa lokalnog muslimanskog stanovništva. Kao ilustraciju, Ridlmajer navodi izjavu bivšeg šefa policije u Prijedoru, Sime Drljače: " Na njihovim džamijama vi ne možete samo porušiti minarete. Morate im uzdrmati temelje jer tako ne mogu biti ponovo podignute. To učinite i oni će sami želeti da odu. Jednostavno će sami otići", izjavio je Drljača za Njujork tajms u avgustu 1992.

Dvadesetak džamija i četiri turbeta u Bijeljini, Janji, Brčkom i Banja Luci su, opisuje dalje Ridlmajer, ne samo porušeni i spaljeni, već su i svi ostaci tih objekata uklonjeni sa zgarišta i teren izravnat teškim gradjevinskim mašinama.

Sličnu sudbinu na području 19 bosansko-hercegovačkih opština su, prema izveštaju Ridlmajera, imale i katoličke crkve, manastiri, biblioteke i crkveni arhivi. Više od 75 odsto od ukupno 57 katoličkih crkava je u četiri godine sukoba ili potpuno uništeno (13) ili teško oštećeno (30). Lakša oštećenja pronadjena su na preostalih 14 crkava, medju kojima su i katedrala u Banja Luci i katoličke crkve u Bijeljini i Brčkom koje su neznatno oštećene.

One su, medjutim, bile izuzetak jer su u većini gradova pod kontrolom Bosanskih Srba, kao što je Doboj, Ključ, Prijedor, Sanski Most, katoličke crkve - smeštene najčešće u centalnom gradskom jezgru - potpuno uništene. Ridlmajer svoj nalaz ilustruje i podatkom da je u Bosanskm Šamcu "demoliranje katoličke crkve uz pomoć eksploziva" trajalo od januara do marta 1993. kako, u toj akciji, ne bi bila oštećena i pravoslavna crkva koja se nalazila prekoputa.

U 13 od devetnaest opština koje su obuhvaćene ovim izveštajem (Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosanski Šamac, Bratunac, Doboj, Foča, Ključ, Nevesinje, Prijedor, Sanski Most, Srebrenica, Višegrad, Zvornik) lokalne crkvene arhive su potpuno uništene, najčešće tako što su izgorele u spaljenim crkvama ili crkvenim objektima.

U nekim od napada stradale su i vredne kolekcije starih spisa i biblioteke lokalnih islamskih zajednica, a kao "nečuveno" Ridlmajer opisuje bombardovanje Instituta za orijentalistiku u Sarajevu u maju 1992. Tri meseca kasnije bombardovana je i Nacionalna i univerzitetska biblioteka koja je, kako se navodi u izveštaju, zasuta zapaljivim granatama sa pozicija Vojske Republike Srpske oko grada.

O tim i drugim nalazima svog istraživanja Andras Ridlmajer će svedočiti u nastavku sudjenja Slobodanu Miloševiću.

Dijeljenje sadržaja